Podcast Sviðslistamiðstöðvar Íslands - 6. þáttur: Guja Sandholt - klassísk söngkona
Í nýjasta þættinum í hlaðvarpi Sviðslistamiðstöðvar Íslands hitti Salka Guðmundsdóttir klassíska söngkonuna Guju Sandholt. Guja er sannkallað aflhús í íslensku óperulífi og er ekki aðeins þekkt fyrir rödd sína heldur einnig sem listrænn stjórnandi Óperudaga Reykjavíkur, hátíðar sem blómstrað hefur á þeim sex árum síðan hún var fyrst haldin.
I want to start with Opera Days because that's probably where your head and heart are at the moment since this year's festival is just closing. Segðu okkur frá kjarnaverkefni hátíðarinnar og hvatann að því að koma henni í gang.
Óperudagar Reykjavíkur voru stofnaðir árið 2016 og byrjaði hátíðina af gremju því mér fannst þörf fyrir eitthvað annað í íslenskri óperu og klassískri söngsenu. Hátíðin tekur þátt í bæði klassískri raddlist og óperu. Árið 2015 gerði ég tilraunaframleiðslu með vinnufélögum mínum á bar í Kópavogi og við skemmtum okkur miklu. Arna Schram, sem þá var menningarstjóri bæjarins, bauð mér að búa til litla hátíð sem varð óperudagarnir. Og já, kjarni verkefnis hátíðarinnar er að vera tilraunavettvangur og sameiginlegur vettvangur söngvara, fyrir klassískt þjálfaða söngvara á Íslandi og samstarfsfólk þeirra. Við viljum deila ástríðu okkar og gera list okkar aðgengilegri og sýnilegri á Íslandi um leið og við byggjum upp tengsl milli innlendra listamanna og einnig við alþjóðlegt land.
Við höfum líka sterka félagslega áherslu. Við reynum að fara út í samfélagið og koma fram á mismunandi vettvangi, á hefðbundnari stöðum og einnig á óvæntum stöðum.
Já, það er skýr útrásarþáttur í forrituninni, bæði hvað varðar sérstaka viðburði og einnig staði. Sem dæmi má nefna má nefna opnunarhátíðina í Mjóddin, innandyra verslunargötu í Breiðholti. Af hverju heldurðu að útrás skipti máli og finnurðu að það virki, hvað varðar hittingu áhorfenda, nú þegar þú hefur staðið fyrir hátíðinni í nokkur ár?
Já, ég held að það virki vegna þess að það vekur forvitni og við hittum fólk í daglegu lífi þeirra. I think it can add a little spice to everyday life when you see a performer somewhere unexpected. Og stundum finnum við nýjan áhorfendur þar. Það er líka bara að kanna möguleika opinna rýma. Það er reyndar frábær hljóðvist í Mjóddin! Það er yndislegt að syngja þar. Svo hvers vegna ekki að syngja þar og gera það að tónlistarhúsi? Við fengum innblástur frá óperunni í Hollandi – það er ekkert óperuhús í Rotterdam en þau breyttu borginni í óperusvið. Við vorum að leika með þá hugmynd að breyta Mjóddin í óperuhús því við eigum heldur ekki raunverulegt óperuhús hér í Reykjavík. Svo hvers vegna notum við ekki það sem við höfum og gera tilraunir?
Dagskrá hátíðarinnar var mjög fjölbreytt í ár. Gestum tókst að taka þátt í viðburðum eins og Requiem söng Mozarts, málþing um klassískan söng á Norðurlöndum, öróperu og óperu fyrir börn. Hvernig ferðu að því að stýra hátíðinni núna þegar hún er að vaxa? Vinnur þú þemalega eða er það spurning um að finna kraftmestu hópana eða listamennina á hverjum tímapunkti?
Þetta gerist bara lífrænt – allt árið og stundum meira en ár framundan fer ég að fá tilfinningu fyrir því hvernig næsta hátíð verður. Og líka það sem hefur gerst er að mörg verkefni koma til okkar vegna þess að það er orðið sameiginlegur vettvangur. Mörg verkefnanna eru ekki okkar, heldur verkefni samstarfsaðila okkar. Þegar ég hef tilfinningu fyrir því hvað við höfum á hverju ári reyni ég að finna þráð sem getur tengt verkefnin og reyni síðan að einbeita mér að því. Og í ár vorum við að vinna með þema "Við erum öll ..." Hún var innblásin af óperunni As One sem segir frá transgender persónunni Hannah og leit hennar að sjálfri sér.
Eins og þú sagðir erum við ekki með tilnefnt óperurými hér á Íslandi. I think maybe the stereotypical assumption would be that you see opera in one of the traditional spaces such as Harpa or The National Theatre, even though these are not specifically designed for operatic music. Hvað með að finna rými og staði hér í Reykjavík til að syngja?
Jæja, í hvert skipti sem ég fer inn á nýjan vettvang eða nýtt rými smelli ég á fingurna og gef frá mér hljóð til að sjá hvernig hljóðvistin er. Fólki gæti fundist það svolítið vitlaust en ég hef áhuga á að finna nýja óvænta staði. Auðvitað elska ég hefðbundnari framleiðslu og rými, en annar útilokar ekki hina.
Auðvitað eru allir á sviðslistalífinu að tala um skort á rýmum og stöðum og þetta er staðreynd. Þannig að sjálfsögðu myndum við fagna frábærlega útbúnu óperuhúsi, en það er bara ekki raunveruleikinn núna. Þannig að við notum það sem við höfum og notum ímyndunaraflið og sköpunargáfuna.
Þú setur að þér svona mismunandi framleiðslu hvað varðar stærðargráðu og þar af leiðandi hvað varðar hljóðvist. Ég var svo heppin að sjá barnaóperuna Hjartahljóð í Norræna húsinu og það kom mér mjög skemmtilega á óvart hvað þau gerðu við tónlistina. Ég geri ráð fyrir að fólk sem vinnur í sjálfstæðu senunni verði að vera allt vant til að laga sýningar sínar að mismunandi rýmum.
Óperudagar eru eins og er ein af tilnefndum borgarhátíðum Reykjavíkur á árunum 2023 til 2025. Væntanlega og vonandi hefur það veitt hátíðinni traustari fjárhagslegan grundvöll a.m.k. þessar tilteknu árstíðir. En hvernig er það að halda sjálfstæða listahátíð í núverandi sviðslistalandslagi hér á landi? Hefur þér fundist það vera raunhæft umhverfi til að starfa í eða er það áhættusamt viðskipti?
Ég myndi segja að þetta sé mjög áhættusamt viðskipti. Þú byrjar á ferningi núll í hvert skipti. Þetta ár er svolítið öðruvísi því við erum með þennan samning við Reykjavíkurborg og við erum afar þakklát fyrir það. Ég fékk einnig nokkra styrki erlendis frá og er að vinna með erlendum samstarfsaðilum sem hjálpaði. Ég held að allir sem eru að vinna með þessum sjálfstæðu listahátíðum – þetta er í raun barátta, en einhvern veginn virðumst við halda áfram vegna þess að við njótum þess og okkur finnst þetta mikilvægt verk.
Þú nefndir alþjóðlega samstarfsaðila. Hvað með tengslanet og að koma alþjóðlegri framleiðslu til Íslands? Eru net og stuðningsmannvirki til staðar?
Í ár fengum við áherslu á norrænt samstarf og fengu nokkra styrki til þátttöku allmargra norrænna samstarfsaðila. Það eru vissulega tækifæri fyrir listamenn á Íslandi til að kanna þessa fjármögnunarmöguleika og leita að samstarfsaðilum erlendis. Ég held að þetta auðgi hátíðina ótrúlega. Við vorum í samstarfi við Herning Opera Festival í Danmörku. Næstu tvö árin syngja 30 ungir söngvarar í atvinnukór og koma fram á Óperudögum Reykjavíkur og óperuhátíðinni í Herning. Þannig að þau kynnast og mynda tengsl og tengsl sín á milli og annarra listamanna á hátíðunum. Svona verkefni eru í raun töfrandi vegna þess að þau mynda nýjar tengingar. Og það gefandi fyrir mig sem listrænan stjórnanda er þegar listamenn hátíðarinnar vinna annars staðar saman, það er svo fallegt.
Hátíðir eru svo mikilvægur þáttur í starfi okkar sem listamanna. Það er svo mikið verk að finna innan hátíðarsenunnar. Þannig að ef söngvarar átta sig á því að á unga aldri er þetta eitthvað sem þeir gætu einbeitt sér að – að leita að hátíðum og skapa eitthvað af sjálfu sér.
Það hafa orðið miklar breytingar á óperusenunni hér á landi undanfarin ár og auðvitað annars staðar. Við erum með framúrskarandi og furðu stóran hóp ungra og ungra ópera og klassískra söngsérfræðinga, sem þú ert auðvitað hluti af, og þú hefur líka unnið að því að hlúa að því samfélagi. But there has also been turmoil and tensions in the world of opera, often relating to the Icelandic opera but also to the general question of how to proceed with professional opera, which structures to build and maintain, how to fund it, how to nurture the independent senu.
Eftir mikla umræðu vinnur listaráðuneytið nú að því að búa til þjóðóperu, en enn er svo mörgum spurningum ósvarað og ég myndi elska að heyra þína taka á þetta allt. Hvað er að gerast, hvað hefur breyst og hvers vegna er eftirspurn eftir breytingum á þessum tímapunkti?
Þannig að Íslenska óperan hefur verið mjög mikilvægur þáttur í vettvangi, mikilvægasta stofnunin um áratugaskeið. Það eru breytingar á sjóndeildarhringnum og þeir eru að tala um að breyta því hvernig það er rekið, fara frá því sem er einkarekin stofnun yfir í landsstofnun. Íslenska óperan fær mestan hluta þess fjár sem rennur til listgreinarinnar. Ég held að flestir söngvarar á Íslandi hafi mjög hlýjar tilfinningar til þessarar stofnunar. Sjálfur byrjaði ég þar þar þegar ég var að vinna á textavélinni þegar ég var 20 ára, þegar ég var enn í námi, og ég elska Íslensku óperuna, en það hefur verið einhver órói í kringum hana undanfarinn áratug eða svo. Many people are now hoping that it'll become the National Opera, which will mean fixed positions for singers, a more professionalized infrastructure, a little bit more like the National Theatre. Ég held að þetta væri mjög góð breyting. Ég styð það að fullu og ég vona að það byrji að keyra árið 2025. En breytingar eru alltaf svolítið flóknar. Þetta eru stórar breytingar. Svo margir óttast að það virki ekki eða syrgir Íslensku óperuna. Það eru tilfinningar, sterkar tilfinningar og auðvitað erum við öll óperusöngvarar, svo það eru miklar tilfinningar!
Since I've been working within this field for a long time, I've been talking about how wonderful it'll be if singers could apply for a fixed position, at least for a limited amount of time, a little bit like in Germany or the houses with ensembles, because now there's not one fixed position in Iceland for a singer. Og ég vona að það muni vinna í samvinnu við sjálfstæða vettvang og grasrótina. Við eigum að vinna saman að því sameiginlega markmiði að kynna listgrein okkar og gera það viðeigandi í menningarlífi. Ég held að á síðustu árum höfum við misst af nokkrum tækifærum til að koma því til nýrra áhorfenda. Það hefur ekki verið mikið af barnaforritun, til dæmis – ég hef gert mitt besta í gegnum hátíðina, en það er bara einu sinni á ári í 10 daga. Einnig að vinna aðeins með kammeróperuformið, svo að þú getir upplifað og kannað óperuformið allt árið, ekki bara einu sinni eða tvisvar á ári í stórum stíl. So I think there are exciting times ahead.
Og hvað með grasrótarsenuna? Það virðist blómstra þrátt fyrir erfiðar hagnýtar aðstæður. Það hefur verið svo mikið að gerast undanfarin ár.
Það eru ungir listamenn sem hafa snúið heim frá námi erlendis, valið til að búa hér og verið mjög sýnilegir innan senunnar undanfarin ár. Þeir eru að gera ótrúlega hluti með því að nota sköpunargáfu sína, hugsa í lausnum og finna leiðir til að koma listgrein sinni þarna úti. Það er mjög hvetjandi. And I also feel that there's a bit of a generational change in that there is just much more dialogue between people. Ég fæ ekki sömu tilfinningu fyrir samkeppni og áður var. Fólk hvetur hvert annað, það finnst virkilega að þegar við stöndum saman erum við svo miklu sterkari.
Þú hefur aðsetur í Amsterdam og ferðast reglulega hingað til Íslands vegna vinnu. Eins og margir ungir sérfræðingar hefur þú búið og stundað nám erlendis en færð einnig þekkingu þína og færni hingað aftur. Ég held að þetta sé góður tími til að halda áfram að ræða þinn eigin feril sem söngvari. Það er alveg furðulegt að skoða þá fjölmörgu staði sem þú hefur lært – hér í Reykjavík í Tónlistarskólanum í Reykjavík, síðan í Guildhall School of Music and Drama í London, Mozarteum University í Salzburg og Utrecht Conservatory. Þú hefur einnig sótt einkatíma með kennara í Düsseldorf. Það er alveg ferilskrá. Hefur þú fylgst með mismunandi tegundum þráða til þessara mismunandi staða?
Eins og margir ungir söngvarar var ég að leita að rétta kennaranum og leita að rétta staðnum. Og þegar ég lauk diplómasöngprófi hér í Reykjavík fór ég beint í Guildhall til að stunda meistaragráðu. Svo ég fór til London og kom frá Íslandi þar sem þú heldur að þú sért nokkuð góður og þú ert fullviss ... and then you come to London and there are so many fantastic singers and you're like, oh my God, I'm just one of so many. Og það var mjög heilbrigt áfall fyrir ungan listamann. Eins og, allt í lagi, ég verð að leggja hart að mér ef ég vil láta þetta virka. Það var ótrúlegt að vera í London. En þegar ég lauk námskeiðinu þar vildi ég halda áfram, var ekki tilbúinn að fara í áheyrnarprufu fyrir atvinnuhluti. Svo ég fór til Salzburg í Austurríki og fékk pláss þar við meistaranámið og stundaði þar óperumenntunina. Og eftir það voru tvö ár þar sem mér fannst ég líka ekki tilbúinn, svo ég var bara að leita. Ég held að þú getir týnst nokkuð sem ungur söngvari ef þú finnur ekki kennarann þinn. Ég legg alltaf áherslu á að núna þegar ég tala við ungu söngvarana: finndu bara kennarann þinn fyrst og skólarnir skipta ekki svo miklu máli. Það er í raun raddkennarinn. Það er það mikilvægasta. Og það var ekki fyrr en ég fór til Hollands sem ég fann kennarann sem hjálpaði mér að stíga inn í atvinnulífið.
Ég lærði mikið – óperuóríuna sem ég lærði í Þýskalandi og Austurríki, þetta var auðgandi tími. En það var í Hollandi sem ég fann kennarann minn sem kenndi mér góða hljóðtækni og ég byrjaði að vinna. Ég fer nú reglulega í þjálfun, bara til að hafa auka par af eyrum og viðhalda hljóðfærunum.
Ég ætlaði reyndar að spyrja þig um hljóðfærið þitt, því ég geri ráð fyrir að með alls kyns listsköpun þurfi að vera hjónaband tæknikunnáttu og tjáningar, en það virðist sérstaklega mikilvægt með klassískum söng - á sama stigi og dans, kannski. Líkamlegur fundur með hinu andlega. Þú hefur nefnt að þú heldur áfram að mæta í kennslustundir, en hvernig heldurðu áfram að þróa samband þitt við röddina þína? Breytist það eftir því sem þú eldist, bæði hvað varðar líkamlega og reynslu?
Já, mjög mikið. Rödd mín er svolítið flókin að því leyti að hún er ekki lítið hljóðfæri og hún hefur verið að vaxa. So I'm now singing stuff that I would never have sung 10 years ago. Þess vegna er einnig mikilvægt að fá hjálp við að koma tækninni á sinn stað. Þetta er algengt hjá norrænum röddum, norrænu stórhljóðfærunum sem eru nokkuð löng. Við erum með breitt úrval - við getum farið lágt og farið hátt. Og stundum er flókið að koma þessum röddum á sinn stað og tæknilega öruggar, þær geta verið svolítið út um allt. Fyrir fimm árum eignaðist ég son og það þroskast líka röddina og hún breytist. Svo það er tæki sem er alltaf að breytast og þú ert alltaf að semja við það. Þetta er svolítið eins og að hafa aukalega eitthvað sem býr inni í þér sem þú verður að sjá um.
Þú verður að takast á við það sem þú hefur og fá sem mest út úr því. Með hljóðfæraleikurum geta þeir fengið nýtt hljóðfæri ef það bilar, en við höfum ekki þann möguleika. Við verðum að finna leið okkar til að koma tækinu okkar á fót og þjálfa það og einnig að kunna að treysta því. Það getur verið mikil áskorun. Mun rödd mín gera það sem ég bið hana að gera? Er ég tæknilega í stakk búinn til að gera það sem mig langar að gera við röddina mína? Hvað get ég sungið? Og stundum langar þig að syngja efnisskrá sem hentar kannski ekki röddinni og það mun skaða það. Svo þetta er fallegt ferðalag fyrir hverja söngvara, en getur líka verið ákaflega krefjandi.
Ég hef tekið eftir því að þú, eins og fleiri og fleiri söngvarar, skilgreinir ekki rödd þína beint. Þú verður að gera þetta viljandi.
I have been singing as a mezzo sópran for most of my career, but the last few years I've been singing a broader repertoire. Og síðan ég byrjaði að syngja hafa menn haft mjög sterkar skoðanir á því hvort ég sé sópran eða mezzósópransöngkona. Nú segi ég bara að ég sé klassískur söngvari. Ef ég myndi fara í áheyrnarprufu í Þýskalandi þyrfti ég að skilgreina það, setja mig í kassa, því þeir virka mjög þannig. You go to an audition and you have to say, I'm a dramatic soprano, or I'm a lyrical mezzo, or whatever. En mér finnst söngvararnir sem komast á toppinn á sínu sviði hafa meiri sveigjanleika. So yes, I have started to just say that I'm a singer and I sing what I want to sing and what suits my voice at any given moment.
Hvað dró þig til Amsterdam?
Á meðan ég var að læra í Utrecht bjó ég í Amsterdam og hélt bara áfram að búa þar vegna þess að ég hafði töluvert af vinnu og það eru mörg tækifæri þar. Ég er í 50% starfi hjá hollenska útvarpskórnum og þess vegna er ég alltaf að tala um það hér á Íslandi – hvernig það myndi breyta starfsskilyrðum söngvara að hafa í atvinnukór. Ég hef upplifað af eigin raun have dásamlegt það er að starfa í klassískum kór. Þetta er svolítið eins og að vera hljóðfæraleikari í sinfóníuhljómsveit. Þú hefur samstarfsmenn þína, faglega innviði og verkefni, en þú getur líka unnið að þínum eigin verkefnum eða sjálfstætt starfandi sem einleikari. Og flestir söngvararnir í hollenska útvarpskórnum eru einleikarar sem starfa bæði á alþjóðavettvangi og í Hollandi.
Við flytjum sinfóníska efnisskrána og einnig capella. Við syngjum þetta allt, á vissan hátt: óperur, óratóríur, stór sinfónísk verk. Stundum förum við í tónleikaferðalag, við ætlum að Hong Kong S.A.R. á næsta ári. Við erum að vinna með bestu hljómsveitarstjórum og bestu einleikurum. Að fá tækifæri til að vaxa sem tónlistarmaður í kórnum hefur verið mjög auðgandi reynsla fyrir mig sem tónlistarmaður. Mér finnst þetta hafa þroskað mig og hjálpað mér mjög mikið sem einleikari.
Þú ert augljóslega að kanna mjög fjölbreytt úrval starfa með kórnum sem og í starfi þínu sem listrænn stjórnandi. En sem einleikari, hvers konar tónlist finnst þér þú laðast að? Hver er hamingjusamur staður þinn sem einleikari?
Ég elska óratóríóana og verkin sem við framkvæmum í kirkjum, eins og ástríðurnar - St. Matteus-ástríðan, Jóhannesarpassa, allar athafnir. Ég fékk einnig tónlistarkennslu mína í Langholtskirkju, þar ólst ég upp í Graduale kórnum. Þessi raddhljóð í hljóðvist kirkjunnar hefur alltaf höfðað mjög sterkt til mín. Það hefur einhvers konar andlega vídd sem ég laðast mjög að í lífi mínu, bæði sem einleikari, tónlistarmaður og bara sem manneskja. Svo ég elska það, en ég elska líka að vera á sviðinu og leika hlutverk.
Ekki allir söngvarar hafa gaman af því að leika á sviðinu, sumir virðast eiga nokkuð flókið samband við það. Hefur þér alltaf verið sáttur við leiklistina?
Ég hef alltaf verið forvitinn um það, en ég held að við gætum gengið í gegnum meiri leikþjálfun sem söngvarar og þú getur virkilega séð að sumir söngvarar líða ekki mjög vel. Ég held að leikarar geri grín að okkur þegar við framkvæmum – það er vinaleg deila! En á hátíðinni í ár héldum við flutning með Tinnu Þorvalds Önnudóttur sem er bæði tamin söngkona og leikari. Og það var fallegt að sjá það í einni manneskju. Hún hefur leikið mikið og gengið í gegnum alla þjálfun leikarans. And I was like, okay, yes, I see the point. Ég skil hvað leikararnir eru að tala um. Þetta er mjög spennandi samsetning.
There's also, I think, an element of being brave because of the physical side of acting and being used to performing with your own instrument where you have these extremely physical techniques – and then you throw acting into the mix, which probably can just knock your whole technique off balance.
Já, og sumir leikstjórar hafa ekki skilning á því hvað söngvari þarf til að syngja vel og hvar á að setja það sem kemur fyrst. Er það leiklist eða er það að syngja? Fyrir söngvarana er það söngurinn, en þeir þurfa að finna leið til að sameina þetta tvennt. Ég veit að þetta getur orðið mjög flókið ef þú ert að vinna með leikstjóra sem tekur ekki tillit til þessa mikilvæga þáttar og biður kannski söngvara um að gera höfuðstöngina eða eitthvað ...
Kannski er þetta eitt af þeim sviðum þar sem ópera gæti hjálpað okkur. Við erum með frábæra óperustjórnendur en það væri gaman að gefa nýliðum stað til að vaxa og læra. Það eru vissulega nokkrir ungir leiklistarstjórar sem hafa mikinn áhuga á þessu formi og sumir þeirra hafa þegar stigið skref inn á sviðið. Og ég held að það væri frábært að veita þeim einhvers konar tækifæri til að þjálfa.
Ég held að þetta sé svo mikilvægt sé bara svo listgreinin okkar dafni. Because it's not just the singers. Við eigum ekki þessa listgrein. Það eru leikstjórar og leikmyndahönnuðir og allir aðrir sérfræðingar innan senunnar okkar. This is perhaps what has really been lacking in the last few years here in Iceland – there has not been a strong dialogue with those professionals and we need to make sure that they realise all the possibilities that lie within the operatic form, that it's actually very exciting.
Jæja, ég er með endurtekna spurningu í þessu podcasti sem ég spyr alla gesti mína. Ef þú gætir breytt einu við sviðslistalífið hér á Íslandi, ef þú hefðir töfrasprota til að veifa, hvað myndir þú breyta og hvers vegna?
Ég held að ég myndi biðja yfirvöld um að hafa hugrekki til að fjárfesta raunverulega í vettvangi okkar og taka eftir því sem er að gerast á alþjóðavettvangi, hvernig við erum að vekja mikla athygli. Bara í ár hafa verið gerðar tvær stórar greinar í The Guardian um klassískt tónlistarlíf á Íslandi. Af hverju er Ísland að framleiða þessa listamenn sem eru efstir á sínu sviði á alþjóðavettvangi? Af hverju höfum við stórveldi hér? Ég myndi elska yfirvöld að viðurkenna það og nýta sér það, líka til góðs. Þetta gæti verið ein af okkar sérgreinum – það er nú þegar, en við gætum gert svo miklu meira til að skapa starfsskilyrði sem íslenskir listamenn geta dafnað í. Við þurfum aðstöðuna og við þurfum vinnuaðstæður. So if they would make a conscious decision – hey, this is a superpower and we are really going to invest in it – I think this is what I would change.
Þakka þér kærlega fyrir að vera með mér, Guja, það hefur verið mikil ánægja að tala við þig. Fyrir hlustendur okkar og lesendur vinsamlegast fylgið okkur fyrir nýja þætti hlaðvarps Sviðslistamiðstöðvar Íslands.
